مقدمه

آموزش و پرورش از مهمترين ارکان توسعه پايدار و به ويژه توسعه انساني می باشد. مبارزه با بی سوادی و كم سوادي وگسترش سواد و آموزش در کشورهای اسلامی از جمله سياست ها جهت دستيابی به توسعه اقتصادی و انساني در چند دهه گذشته بوده است. ارائه چشم اندازی روشن از وضع توسعه انسانی در کشورهای اسلامی، به علت تعداد زياد اين کشورها، پراکندگی جغرافيايي آن ها و ساختارهای جمعيتی متنوعشان کاری دشوار است. جهان اسلام در زمينه توسعه انسانی به سه سطح، با توسعه انسانی بالا، متوسط و پايين دسته بندی شده است. بيشتر کشورهای اسلامی در گروه های پايين و متوسط قرار می گيرند، به گونه ای که در ميان 57 کشور جهان با سطح توسعه انسانی بالا تنها 5 کشور اسلامی(بحرين، قطر، عربستان، کويت و امارات متحده عربی)، در ميان 86 کشور با سطح توسعه انسانی متوسط 24 کشور اسلامی و در ميان 30 کشور با سطح توسعه انسانی پايين 15 کشور اسلامی هستند(سازمان ملل متحد، 2005). ملاک اسلامی بودن کشورها عضويت در سازمان کنفرانس اسلامی بوده است و از ديد سازمان کنفرانس اسلامی، هرگاه جمعيت مسلمان يک کشور بالاتر از 50% باشد آن کشور اسلامی شناخته می شود(سازمان کنفرانس اسلامی، 1373). يکی از مهمترين شاخص های توسعه انسانی، علاوه بر شاخص هايي چون اميد به زندگی، توليد ناخالص داخلی، شاخص فقر انسانی و شاخص برابری انساني و اجتماعی مردان و زنان، آموزش و درصد باسوادی بزرگسالان است، که متأسفانه در کشورهای اسلامی اين شاخص پايين است. در اين کشورها نزديک به 40 درصد از افراد گروه سنی 19-5 سال به مدرسه می روند؛ اين درحالی است که در کشورهای پيشرفته اين رقم به بيش از 75 درصد می رسد(منشی زاده، 1378). رشد بالای جمعيت و كم توانی کشورهای اسلامی در توسعه اقتصادی و فراهم سازی منابع کافی، از جمله دلايل رشد بی سوادی و کم سوادی در اين کشورها در طول دو دهه گذشته بوده است.

پرداختن به موضوع آموزش در کشورهای اسلامی از آن رو بسيار با اهميت است که اين کشورها 5/1 ميليارد نفر جمعيت، يعنی بيش از 20 درصد جمعيت جهان را به خود اختصاص داده اند(ياسوری، 1384). عدم توجه کافی به وضعيت آموزش و سوادآموزی در کشورهای اسلامی می تواند اين کشورها را از طرفي به تقويت و تداوم فقر، گرسنگی، خشونت، نابرابری و استثمار سوق دهد و از طرف ديگر از پيشبرد اهداف متعالی اسلامی و دستيابي به توسعه پايدار باز دارد. کشورهای مسلمان پيش از هر چيز بايد به توسعه انسانی پايدار دست يابند و برای بهره برداری بهينه از منابع و فرصت ها به بهبود کمی و کيفی ابعاد زندگی شهروندانشان بپردازند، اين امر جز در سايه توسعه آموزش در اين کشورها امکان پذير نخواهد بود( جمعه پور، 1381). دستيابی به آموزش در کشورهای عربی در مقايسه با کشورهای ديگر جهان و حتی کشورهای در حال توسعه در سطح متوسطی قرار دارد؛ تقريباً 40 درصد از بزرگسالان عرب بی سواد هستند که 32 درصد از آن ها را بانوان تشکيل داده اند. علاوه بر پايين بودن سطح سواد در کشورهای عربی، نابرابری های جنسيتی در اين کشورها نيز وجود دارد. با آنکه برابری حقوق انساني زن و مرد در منابع اسلامی بسيار مورد تأکيد واقع شده است, اما در بسياری از کشورهای اسلامی زنان با بی عدالتی های گسترده ای مواجه هستند, که باعث جلوگيری از رشد علمی و گسترش سواد در اين قشر جامعه شده است(گزارش توسعه نيروی انسانی عرب[1]،2002). مسأله عمده ديگر فقدان يک ديدگاه جامع از فرايند آموزش و اهداف آن در کشورهای عربی مي باشد. توجه به کميت، مانع توجه به کيفيت در سيستم آموزشی اين کشورها شده است و اين امر خود باعث وابستگی بيشتر به جنبه های سازمانی فرايند آموزشی، يا وسايل انتقال و ارزشيابی شده است. 25 درصد از فارغ التحصيلان مراکز آموزش عالی در کشورهای عربی به دليل شکاف دانش به ديگر کشورهای پيشرفته جهان مهاجرت می كنند و اين امر باعث تخليه مغزی اين کشورها شده است (گزارش توسعه نيروی انسانی عرب،2003). در دو دهه گذشته نزديک به 500 هزار تن از نيروهای متخصص کشورهای اسلامی به کشورهای صنعتی مهاجرت کرده اند. ايران، پاکستان، ترکيه، سوريه، اردن و لبنان بيشترين درصد فرار و يا مهاجرت مغزها را داشته اند(منشی زاده، 1378). امروزه کشورهای اسلامی بيش از پيش بر اهميت آموزش و تأثير آن بر توسعه انساني آگاه هستند. اين کشورها مقدار قابل توجهی از توليد ناخالص داخلی(GDP)[2] را در آموزش صرف می کنند تا بتوانند به توسعه پايدار دست يابند (جدول هاي3-1).

جدول1- وسعت، رتبه، توليد ناخالص، شاخص هاي توسعه انساني، نرخ سواد و آموزش و سهم آموزش از توليد ناخالص ملي در كشورهاي آسيايي

منبع: (سازمان ملل متحد، 2006، صص294-292، 286-283، 300-297، 326-323، 334-331)

*منبع: ( آيسيسكو، 2000، ص 54)

جدول2- وسعت، رتبه، توليد ناخالص، شاخص هاي توسعه انساني، نرخ سواد و آموزش و سهم آموزش از توليد ناخالص ملي

در كشورهاي عربي

منبع: (سازمان ملل متحد، 2006، صص294-292، 286-283، 300-297، 326-323، 334-331)

*منبع: ( آيسيسكو، 2000، ص 53)

    آموزش الکترونيکی در کشورهای اسلامی

آموزش الکترونيکی به عنوان يک فناوری نوين درآموزش و فرايند ياددهی و يادگيری، می تواند انقلابی در جهت حل بحران بی‌سوادی و کم سوادی و در نتيجه افزايش توسعه انساني درکشورهای اسلامی باشد. انقلاب اطلاعات در قرن اخير و گسترش استفاده از رايانه و شبکه های اطلاع رسانی بعنوان يک ابزار مناسب جهت گسترش توانايي اطلاعاتی و ارتباطی, باعث شده است که آموزش الکترونيکی  نه تنها در کشورهای پيشرفته گامی در جهت توسعه انسانی و رشد اقتصادی باشد، بلکه در کشورهای مسلمان نيز، به عنوان انقلابی سرنوشت ساز، به توسعه انسانی منجر شود. اصطلاح آموزش الكترونيكي، شامل ليست بزرگي از كاربردها و عملكردها از جمله آموزش مبتني بر وب[3]، آموزش مبتني بر كامپيوتر[4]، كلاسهاي مجازي[5]، و همكاريهاي الكترونيكي[6] است. کشورهای اسلامی با آموزش الکترونيکی می توانند با غلبه بر حصارهای فرهنگی و محدوديت منابع و امکانات، گامی در جهت توسعه سواد و حذف بی سوادی و کم سوادی در بين افراد جامعه، به ويژه بانوان بردارند و زمينه را برای توسعه انسانی هر چه بيشتر خود و دستيابی به توسعه پايدار اقتصادی، اجتماعي، فرهنگي، سياسي مهيا سازند.

آموزش الکترونيکی نه تنها بکارگيری فناوری های نوين از جمله رايانه، اينترنت، تلويزيون، راديو، موبايل و فناوري هاي غيرقابل پيش بيني ديگر برای آموزش است بلکه ايجاد فرهنگی نوين در کشورهای اسلامی برای دستيابی به توسعه پايدار می باشد. آموزش الکترونيکی با ارائه يک استراتژی نوين ياددهی و يادگيری، مي تواند آموزش سنتی را در کشورهای اسلامی متحول می سازد و شرايطی را فراهم می آورد که شهروندان اين کشورها بتوانند در هر زمان و هر مکان، با هر رفتار ورودی و تا آخر عمر به يادگيری در جامعه اطلاعاتي كنوني بپردازند.

ضرورت آموزش الكترونيكي

آموزش الكترونيكي به نيازي ضروري در كشورهاي اسلامي تبديل شده است. از دلايل ايجاد اين نياز مي توان به موارد زير اشاره نمود:

-        رشد ميانگين سالانه جمعيت و افزايش سرانه آموزش

-        تقاضای اجتماعی بالا برای آموزش و محدوديت منابع

-        بالا بودن نرخ  بی سوادی و کم سوادی

-        پايين بودن نرخ برخورداري از آموزش عالي

-        آشفتگی ، کشمکش، تحريم و جنگ

-        عدم توجه به روستاها و تمرکز امکانات در شهرهای بزرگ (آنتوني[7]،2003).

رشد ميانگين سالانه جمعيت و افزايش سرانه آموزش

نرخ رشد بالا از ويژگی های جمعيتی کشورهای اسلامی است. ميانگين رشد سالانه جمعيت برای سال 2000 تا 2010، 2/1 درصد برای جهان، 5/1 درصد برای کشورهای درحال توسعه و 5/2 تا 3 درصد برای کشورهای اسلامی، تخمين زده شده است (عبدالرحيم[8]، 2006). البته اين نکته قابل توجه است که با توجه به تفاوت های رشد جمعيت در ميان کشورهای اسلامی، ميانگين نرخ رشد جمعيت در اين کشورها 9/2 درصد گزارش شده است(احمديان، 1383). جمعيت برخی از کشورهای اسلامی در 20 سال آينده دو برابر افزايش خواهد يافت. برخی از کشورهای اسلامی با در پيش گرفتن سياست های کنترل جمعيت در دهه گذشته موفق به کاهش نرخ رشد جمعيت شده اند، اما اين کاهش چشمگير نبوده است. در جدول(4) جمعيت، نرخ رشد، باروری و آينده جمعيت کشورهای اسلامی آمده است. افزايش جمعيت در کشورهای اسلامی فشار طاقت فرسايي را به سيستم های آموزشی در زمينه هزينه، مديريت و منابع انسانی واجد شرايط وارد آورده است. در کشورهای عربی جمعيت گروه سنی 5 تا 18 سال در سال 2010، 110 ميليون نفر برآورد شده است.

اگر نسبت ثبت نام در آموزش عمومی حدود 80 درصد برای اين گروه سنی باشد، مناطق عربی فرصت های آموزشی را برای 88 ميليون دانش آموز تضمين خواهند کرد و حدود 22 ميليون دانش آموز از تحصيل باز خواهند ماند(عبدالرحيم، 2006). هرچند بايد چاره ای برای مهار رشد بالای جمعيت در کشورهای اسلامی انديشيد، ليکن در حال حاضر فراهم سازی امکان تحصيل برای اين جمعيت گسترده از اولويت های برنامه های توسعه درکشورهای اسلامی است.

آموزش الکترونيکی می تواند امکان بهره مندی همه شهروندان کشورهای اسلامی را از آموزش فراهم سازد. برای دستيابی به آموزش الکترونيکی کافی است که امکانات زيربنايي لازم در شهرها و روستاهای کشورهای اسلامی فراهم شود. ارائه دوره های آموزشی در شبکه های اينترنتی، تلويزيونی، راديويي و سيار اين امکان را فراهم می آورد که ميليون ها نفر بدون هيچ گونه محدوديت زمانی و مکانی و همچنين با صرف حداقل هزينه به يادگيری بپردازند و در جهت توسعه مهارت های خود گام بردارند. شبکه های آموزش الکترونيکی، برخلاف کلاس های درسی سنتی قادرهستند در يک زمان به ميليون ها نفر مخاطب خدمات ارائه کنند و همين مسأله باعث می شود که مشکلات جمعيتی در سيستم آموزشی کشورهای اسلامی تا حدود زيادی مرتفع شود.

تقاضای اجتماعی بالا برای آموزش و محدوديت منابع

در اثر انفجار جمعيت در کشورهای اسلامی، شکاف روزافزون، ميان تقاضا برای آموزش و ظرفيت مؤسسات آموزشی عميق تر می شود و هدف های تعيين شده اوليه توسعه به هدف های ناپايدار و متحرکی تبديل می گردد. هرچند مشاهده دانش آموزان در مسير رفتن به مدرسه و سرو صدايي که راه می اندازند در هر سرزمين منظره سرور انگيزی است، ليکن برگرداندن عده زيادی از اين کودکان و نپذيرفتن آن ها بعلت فقدان وسايل منظره ناراحت کننده ای برای مسئولان مدرسه می‌باشد(کومز[9]،1353). با آنکه در پی افزايش تقاضای اجتماعی برای آموزش، کشورهای اسلامی بخش وسيعی از بودجه خود را به تأسيس مدارس و آموزشگاه ها و تربيت معلمان اختصاص دادند، اما اين افزايش بودجه به تناسب هزينه روزافزون آموزش و افزايش تعداد دانش آموزان امکان پذير نبود. اکثر کشورهای اسلامی قادر به برآورده کردن نيازهای يادگيری شهروندانشان، به دليل افزايش چشمگير ثبت نام بدون همراهی با منابع کافی، نبودند. به سبب افزايش تقاضای اجتماعی برای آموزش، اکثر سيستم های آموزشی در کشورهای اسلامی اقدام به افزايش ثبت نام از دانش آموزان بدون اختصاص منابع مالی کافی کردند(يونسکو،1998).  کمبود منابع در کشورهای اسلامی و رشد بالای جمعيت سبب گرديد که تعداد افراد متخصص نسبت به جمعيت در حد بسيار پايينی قرار گيرد. در برخی از کشورها در برابر بيش از 10هزار نفر، تنها يک پزشک وجود دارد. در سنگال در برابر هر 50 هزار نفر، يک پزشک وجود دارد، در سومالی در برابر هر 33 هزار نفر يک پزشک وجود دارد( منشي زاده، 1378). ميانگين شمار مهندسان و پژوهشگران نيز در کشورهای اسلامی 330 در هر هزار نفر است، در حالی که در کشورهای با شاخص توسعه انسانی متوسط 584 نفر و در کشورهای با شاخص انسانی بالا نزديک به 2990 نفر است(ياسوري، 1384).

آموزش الکترونيکی از جمله راهکارهايي است که می تواند به تقاضای اجتماعی بالا برای آموزش در کشورهای اسلامی پاسخ دهد. از طريق آموزش الکترونيکی تمام افراد جامعه، شهری و روستايي، فقير و ثروتمند می توانند بدون تبعيض و بی‌عدالتی به آموزش دسترسی پيدا کنند. با ايجاد زيربناهای لازم جهت استفاده از اين فناوری، ديگر کمبود مدارس درکشورهای اسلامی دليلی برای بازماندن کودکان از تحصيل نخواهد بود و دانش آموزان می توانند حتی در منزل خود نيز به تحصيل بپردازند. 

بالا بودن نرخ بی سوادی و کم سوادی در کشورهای اسلامی

گرچه ميانگين نرخ بی سوادی از دهه 1980 ميلادی تاکنون رو به بهبود بوده است، اما در حقيقت بيش از نيمی از جمعيت کشورهای اسلامی بی سواد و يا کم سواد هستند. با وجود تأکيد دين مبين اسلام به فراگيری علم و دانش، در بيشتر کشورهای اسلامی نرخ باسوادی بزرگسالان پايين تر از ميانگين جهانی می باشد (ياسوري، 1384). امروزه کشورهای اسلامی با 900 ميليون بزرگسال بی سواد و کم سواد و بيش از 130 ميليون کودک بازمانده از تحصيل مواجه اند(عبدالرحيم، 2006). سيستم آموزش سنتی در کشورهای اسلامی برای حل معضل بی سوادی و کم سوادی در اين کشوارها نتوانسته چندان گره گشا باشد. همچنين سياست های گسترش مدارس در شهرها و روستاها نيز نتوانسته پاسخگوی سيل عظيم تقاضای اجتماعی برای آموزش باشد. آموزش الکترونيکی يکی از فرصت های نوين برای گسترش سواد در اين كشورها می باشد. هرچند توانمندسازی شهروندان کشورهای اسلامی برای بهره گيری از ابزارهای آموزشی الکترونيکی نياز به نيروی انسانی و سرمايه گذاری وسيع دارد، ليکن با فراهم سازی امکانات زيربنايي آموزش الکترونيکی و ايجاد و تقويت مهارت های شهروندان در قرن 21 می توان گامی بلند در جهت زدودن بی سوادی و کم سوادی در جوامع اسلامی برداشت. با استفاده از انواع فناوری های نوين در آموزش الکترونيکی از جمله ويديو کنفرانس، گپ صوتی و گفتگوی تصويری می توان شرايط يادگيری را برای افراد بی سواد که حتی مهارت های اوليه (R3) را نيز ندارند فراهم نمود. اين امر باعث کاهش نرخ کم سوادی و بی سوادی در کشورهای اسلامی خواهد شد. در جدول (5) نرخ بي‌سوادي بزرگسالان (افراد بالاي 15 سال) در كشورهاي مسلمان ارائه شده است.

جدول5- نرخ بي‌سوادي بزرگسالان (افراد بالاي 15 سال) در كشورهاي مسلمان

منبع: (كهف[10]، 2002،ص 9)

پايين بودن نرخ برخورداري از آموزش عالي

علاوه بر بالا بودن نرخ بی سوادی و کم سوادی در کشورهای اسلامی، نرخ ترک تحصيل نيز در اين کشورها بالا می باشد. برپايه اطلاعات موجود در سال 2000 کمتر از 5 درصد از جمعيت 20 تا 25 سال در کشورهای اسلامی در مراکز آموزش عالی نام نويسی کرده اند. اين رقم در کشورهای در حال توسعه نزديک به 10 درصد و در کشورهای پيشرفته نزديک به 34 درصد است. نرخ پايين ثبت نام در مراکز آموزش عالی، خبر از ترک تحصيل 95% از شهروندان کشورهای اسلامی پس از آموزش عمومی می دهد (ياسوري،1384). از جمله دلايل ترک تحصيل دانش آموزان پس از پايان دوره متوسطه به موارد زير مي باشد:

الف- عدم توجه به توانايي ها و علايق و نياز های دانش آموزان در نظام آموزش سنتی: در آموزش سنتی هيچ گونه توجهی به علايق و توانايي دانش آموزان نمی شود و بيشتر سعی می گردد، حجم وسيعی از اطلاعات بدون در نظر گرفتن نيازهای دانش آموزان به آن ها منتقل شود. در اين نوع آموزش، دانش آموزان عنصری غيرفعال می باشند و تنها وظيفه دارند که آنچه را معلم از کتاب درسی بازگو می کند به حافظه خود بسپارند. ثمره اين نوع آموزش، جز ايجاد تنفر در دانش آموزان از يادگيری و آموزش مدرسه ای چيز ديگری نيست و اغلب منجر به ترک تحصيل دانش آموزان بخصوص پس از پايان تحصيلات عمومی می شود. دانش آموزان خشمگينی که پس از امتحانات نهايي اقدام به سوزاندن کتاب های درسی خود می کنند مسلماً کسانی نخواهند بود که تمايلی به ادامه تحصيل و مطالعه مجدد سنگ نوشته هايي تغيير ناپذير داشته باشند.

ب- سازگار نبودن نظام آموزشی با نياز های بازار کار: در بسياری از کشورهای اسلامی، نظام آموزشی با نيازهای بازار کار سازگار نمی باشد و اغلب به تمرکز بر روی موضوعات نظری متمايل است. همين امر سبب شده است، جوانانی که از نظام های آموزش عالی در کشورهای اسلامی فارغ التحصيل می شوند، اغلب با معضل بيکاری مواجه باشند. نرخ بيکاری در بين فارغ التحصيلان دانشگاهی در کشورهايي مانند اردن، مصر، عربستان سعودی، الجزاير، مراکش و کشورهای ديگر بسيار بالاست. حتی زمانی که دانشگاه ها تمايل دارند پاسخگوی بازار باشند سه چيز مانع است:

1-     مطالعات علمی قابل اعتماد درباره نيازهای بازار در دسترس نيست و هر تلاشی در اين جهت فاقد حمايت های مالی دولت ها و تاجران است.

2-     دانشگاه ها به علت محدوديت های سازمانی، آيين نامه ای و ظرفيت پرسنلی، قادر به تعديل نيستند.

3-     در بيشتر کشورهای اسلامی، بازار به خودی خود توانايي جذب محصول نظام دانشگاهی را ندارد(كهف، 2002).

  سازگار نبودن نظام آموزش عالی با نيازهای بازار کار، سبب می شود که بسياری از دانش آموزان در کشورهای اسلامی پس از پايان دوره متوسطه ترک تحصيل کنند و وارد بازار کار شوند. اين بيشتر به اين دليل می باشد که در بسياری از کشورهای اسلامی، برنامه های نظام آموزش عالی بيش از اينکه واقعی باشد سمبليک بوده، دانش آموزان را در هيچ آموزش جدی که در کار استفاده شود مشارکت نمی دهد.

با گسترش آموزش الکترونيکی و بخصوص دانشگاه های مجازی می توان شرايطی را فراهم ساخت که دانش آموزان پس از پايان دوره متوسطه، ضمن جذب در بازار کار به گسترش مهارت های خود در زمينه مورد علاقه بپردازند. دانشگاه های مجازی اين امکان را برای افراد فراهم می کنند که با توجه به توانايي های خود و همچنين نيازهای موجود در بازار کار بدون هيچ محدوديتی و باتوجه به زمينه های زندگی واقعی به يادگيری بپردازند و ضمن دستيابی به مهارت های لازم، امکان يادگيری مادام العمر را نيز برای افراد جامعه فراهم می سازد.

آشفتگی ، کشمکش، تحريم و جنگ

در دهه گذشته، بسياری از کشورهای اسلامی از آشفتگی و کشمکش(سودان و الجزاير)، تحريم(عراق، سودان و ليبی)، اشغال و جنگ (سودان، لبنان، فلسطين و سومالی) رنج برده اند. اين آشفتگی ها بطور عميقی به ناکارآمدی سيستم های آموزشی اين کشورها منجر شده است و دستيابی به اهداف تعيين شده در بيانيه جامتين[11] به تأخير انداخته است(عبدالرحيم، 2006). برگرداندن صلح و زندگی عادی از طريق زدودن همه اشکال اشغال، تحريم، کشمکش و بحران شرط لازم تأمين آموزش برای همه در نواحی آشفته است. هرچند با توجه به وضعيت آشفته اين کشورها شرايط تحصيل برای کودکان و بزرگسالان بسيار دشوار شده است، ليکن با بهره گيری از آموزش الکترونيکی می توان شرايط را برای ايجاد يک نظام فراگير ياددهی و يادگيری در اين کشورها مهيا ساخت. مسلماً، اين کشورها از لحاظ شاخص های توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در رده بسيار پايينی قرار دارند، با اين وجود با گسترش شبکه های ماهواره ای و فراهم سازی امکانات آموزش تصويری از طريق تلويزيون و شنيداری از طريق راديو می توان به توسعه آموزش در اين کشورها اقدام نمود. سيستم های آموزشی بيمار و فرسوده اين کشورها پس از سال ها آشفتگی و جنگ، قادر به پاسخگويي نيازهای آموزشی شهروندان نمی باشد. بنابر اين لازمه توسعه آموزش الکترونيکی در کشورهای اسلامی توسعه همکاری های آموزشی منطقه ای و بين المللی است. کشورهای اسلامی بايد با توسعه روابط آموزشی خود به ياری يکديگر بشتابند و با سرمايه گذاری بر روی سيستم های ماهواره ای و همچنين گسترش شبکه های آموزشی گامی در جهت توسعه سواد در سطح جهان اسلام بردارند.

عدم توجه به روستاها و تمرکز امکانات در شهرهای بزرگ

با اينکه بخش اعظم جمعيت کشورهای اسلامی در اجتماعات بسيار پراکنده در ميان نواحی روستايي مستقر شده اند (جدول 4) ، اما بيشترين پشتيبانی ها و امکانات در شهرها تمرکز يافته است. همين امر باعث شده که مردم روستايي در اين کشورها در زمره فقيرترين مردم جهان قرار گيرند. در بعضی کشورهای اسلامی بيش از 75 درصد خطوط تلفن در شهرهای بزرگ متمرکز شده اند. همچنين نبود برق به ويژه خارج از شهرهای بزرگ در اين کشورها بسيار متداول می باشد(يونسكو، 1998). مشکل سيستماتيک ديگر شبکه های خطوط هوايي، ريلی و جاده ای است. گران بودن هزينه احداث خطوط ارتباطی بين شهرها و روستاها در اين کشورها مانع حرکت مردم از يک نقطه به نقطه ديگر مي شود. با توجه به اين مشکلات، اکثر ساکنان مناطق روستايي در اين کشورها عموماً کم سواد و يا بی سواد هستند و در مشقت و فقر به زندگی ادامه می دهند. نبود خطوط ارتباطی، مانع رفت و آمد روستاييان به مناطق شهری و بهره مندی آنان از امکانات موجود در شهرها شده است. با توجه به نبود برق و خطوط تلفن در روستاها، آموزش الکترونيکی عملاً به يک رؤيا در اين مناطق تبديل شده است و نه تنها باعث کاهش بی عدالتی و شکاف بين روستا و شهر نشده، بلکه روز به روز بر وسعت اين شکاف افزوده است. آموزش الکترونيکی زمانی باعث ايجاد عدالت آموزشی در کشورهای اسلامی می شود، که امکانات زيربنايي آن در تمام نقاط کشور (روستاها و شهرها) ايجاد شود و توسعه يابد. مسلماً، فراهم سازی اين امکانات در روستاها، مستلزم هزينه بسياری می باشد که شايد خارج از توان کشورهای اسلامی باشد. ليکن بايد در نظر گرفت که فراهم سازی امکانات آموزش الکترونيکی در روستاها از هزينه تأسيس مدرسه و تربيت معلم کمتر است. تأسيس سازمان های آموزشی در روستاها مستلزم سرمايه گذاری برای ساختمان ها، تجهيزات وآزمايشگاه ها می باشد. همچنين آن نيازمند توافق نسبی بين اوليای محلی و مردم سنتی در گرفتن زمين برای تأسيس چنين سازمان هايي است.

  فرصت های آموزش الکترونيکی در کشورهای اسلامی

 آموزش الکترونيکی می تواند کاميابی های مختلفی را برای کشورهای اسلامی به ارمغان آورد. از جمله اين فرصت ها می توان به موارد زير اشاره نمود.

معرفي چهره واقعي اسلام به مردم كشورهاي غير اسلامي: از طريق آموزش الکترونيکی می توان افکار و عقايد اسلامی را در بين مردم ديگر کشورها ترويج نمود. اين آموزش، با نشر افکار اسلامی و آموزش مبانی آن، زمينه را برای آگاه سازی جهانی، از اهداف عاليه دين مبين اسلام مهيا مي سازد (منجمي و احمدي، 2001).

مشاركت معلمان كشورهاي اسلامي با يكديگر در جهت توسعه همكاري هاي علمي و آموزشي:آموزش الکترونيکی می تواند زمينه مشارکت معلمان و متخصصان کشورهای اسلامی را با يکديگر فراهم کند. معلمان می توانند از طريق امکاناتی چون گپ، پست الکترونيکی، سالن های بحث و گفتگو و... مسائل مورد نظر خود را با ساير معلمان در نقاط مختلف جهان در ميان بگذارند و در جهت توسعه همکاری های علمی و آموزشی در سطح بين المللی پيش روند. مشارکت معلمان با يکديگر نه تنها باعث رشد آگاهی و توسعه دانش در آن ها می شود، بلکه زمينه را برای ارائه يک آموزش اثر بخش و مشارکت مدارانه آمده می سازد.

كاهش مهاجرت هاي آموزشي به شهرهاي بزرگ و حتي به كشورهاي خارجي: با گسترش آموزش الکترونيکی در سطح شهرها و روستاها در کشورهای اسلامی و امکان بهره مندی از انواع آموزش از طريق رايانه، اينترنت و ساير وسايل ارتباطی، مهاجرت های آموزشی به شهرهای بزرگ و حتی کشورهای خارجی به حداقل خود خواهد رسيد. وقتی دانشجو می تواند در منزل خود و با رايانه شخصی اش از خدمات آموزشی معتبرترين دانشگاه های جهان بهره مند شود، ديگر نيازی به مهاجرت به شهرهای بزرگ يا به کشورهای خارجی برای دستيابی به آموزش نيست. آموزش الکترونيکی به زمان و مکان وابسته نيست و هرکس در هر زمانی و در هر مکانی می تواند از خدمات آن بهره مند شود.

حل مشكل جمعيتي كالج ها و داوطلبان مشتاقي كه موفق به ورود به دانشگاه نمي شوند: حل مشکل جمعيتی کالج ها و فراهم سازی امکان ورود به دانشگاه برای داوطلبان مشتاق نيز از ديگر فرصت های آموزش الکترونيکی برای کشورهای اسلامی است. با توجه به رشد تقاضای اجتماعی برای آموزش و هجوم سيل عظيمی از داوطلبان مشتاق به پشت درب دانشگاه ها، بسياری از کشورهای اسلامی کيفيت را فدای کميت کرده و اقدام به برگزاری کلاس‌هايي پرجمعيت و با امکانات بسيار محدود کرده اند. توسعه آموزش الکترونيکی می تواند گامی در جهت پاسخگويي به تقاضای گسترده داوطلبان ورود به دوره های آموزش عالی باشد. بهره گيری از اين فناوری آموزشی، شرايط را برای گسترش عدالت در کشورهای اسلامی آماده می سازد. در نظام آموزش سنتی، چه بسيار دانش آموزانی که قادر نبودند از سد آزمون ورودی دانشگاه ها گذر کنند و يا هزينه های سرسام آور تحصيل را بپردازند و مجبور به ترک تحصيل شدند.

فراهم سازی محيط هاي يادگيري انعطاف پذير: از مزايای ديگر آموزش الکترونيکی فراهم سازی محيط های يادگيری انعطاف پذير است. در آموزش الکترونيکی، ترکيبی از اطلاعات به آسانی، سريع و ارزان از طريق تار جهان نما و شبکه رايانه ها در دسترس هستند، اين مسأله بزرگترين جنبش در جهت آموزش الکترونيکی را در کشورهای اسلامی سبب شده است. وجود زيرساخت های شبکه در کشورهای اسلامی باعث می شود،  بسياری سازمان ها کارهايشان را بصورت برخط انجام دهند و به ايجاد مخازن گسترده ای از اطلاعات در شبکه های اينترنتی بپردازند. يادگيری الکترونيکی وعده های بسياری به يادگيرندگان، معلمان و سازمان ها می دهد. پشتيبانی از يادگيری هر مکان و هر زمان که برطرف کردن محدوديت های فيزيکی کلاس درس و انجام يادگيری در يک زمان معين است از جمله اين وعده ها می باشد.

 از نقطه نظر علمی، آموزش الکترونيکی سبب غلبه بر کمبود معلمان، پيشرفت دورهای کاريابی و افزايش ثبت نام در دوره، دستيابی گسترده به آموزش در شرايط نامساعد(خواه به خاطر ظرفيت های افراد يا به علت محدوديت های جغرافيايي) قابليت دستيابی به محتوای برخط،  آموزش به موقع و توانايي به روز نگهداشتن محتوا می شود. با کاربرد ابزارهای آموزش الکترونيکی افراد می توانند از طريق حواس مختلف ياد بگيرند. بر طبق تحقيقاتی که بر روی تأثير رسانه ها بر يادگيری صورت گرفته ، تفاوت انواع رسانه ها در اختلاف کارآمدی آنها،  برحسب آنچه يک يادگيرنده می تواند به ياد آورد مشخص می شود. در مجموع از 100% مواد يادگيری افراد می توانند 10% از طريق خواندن،  20% از طريق شنيدن، 30% از طريق ديدن، 40% از طريق گوش کردن و ديدن و80% را از طريق شنيدن، ديدن و انجام دادن به ياد آورند.

سرانجام، محتوای خوب تدارک ديده شده باعث ايجاد يادگيری سرگرم کننده و سپس برانگيختن يادگيرنده می شود که اين امر موفقيت های يادگيری را افزايش می دهد.

فراهم سازی فرصت هاي يادگيري براي زنان بدون شكستن حصارهاي سنتي و فرهنگي: آموزش الکترونيکی همچنين می تواند فرصت های يادگيری را برای بانوان، بدون شکستن حصارهای سنتی و فرهنگی فراهم آورد. ديگر خشنود کننده نيست، اصلاحاتی را که اسلام 1400 سال قبل معرفی کرده يادآوری شوند. آن ها به راستی اصلاحات باشکوهی هستند که در نتيجه الهام و راهنمايي خدايي پديد آمده اند. بايد به زمين آمد و در پی موقعيت واقعی و نقش زنان مسلمان در جوامع اسلامی بود. اختلافی واقعی، جدی و خطرناک ميان ايده آل های اسلامی در موضوعات مرتبط با زنان و الگوهای رفتاری واقعی با آن ها در اکثر قريب به اتفاق جوامع اسلامی وجود دارد( ابوشکوه[12]، 1995). مسلماً نقش زنان در توسعه کشورهای اسلامی می تواند تعيين کننده باشد. مطالعه بانک جهانی از چندين جامعه مسلمان و غيرمسلمان حاکی از اين است که نقش زنان در توسعه بسيار با اهميت است(بانک جهانی[13]، 2001). هرچند تاکنون در کشورهای اسلامی سازمان های مدنی مختلفی درصدد توسعه سواد و توان بخشی بانوان برآمده اند، ليکن متاسفانه هنوز درصد بالايي از زنان در کشورهای اسلامی بدليل تعصبات غلط فرهنگی بی سواد و کم سواد نگهداشته شده اند. ازجمله سازمان های حمايت از زنان می توان به سازمان کمک مستقيم[14]( کميته سابق مسلمانان در آفريقا) اشاره نمود. اين سازمان در اويل دهه 90 به تأسيس مراکز آموزشی و توان بخشی زنان پرداخت و توانست تا نيمه سال 2002، 204 مرکز در کنيا، سومالی، سودان، موزامبيک، تانزانيا، اوگاندا، افريقای جنوبی، آنگولا، سيرالئون، غنا، توگو، زنين، سنگال، چاد، نيجر، بورکينافاسو، مالی وگينه تأسيس کند. اين مراکز آموزش هايي در زمينه مهارت های زندگی؛ کارهای دفتری و فناوری اطلاعات و رايانه به بانوان ارائه می کردند. در سال 2002 اين مراکز بيش از146800 کارآموز زن فارغ التحصيل داشتند. سازمان کمک مستقيم، با هدف ايجاد هسته های توسعه ای در کشورهای افريقايي همچنين توانست 840 مدرسه ابتدايي و متوسطه و دو دانشگاه تأسيس کند. علاوه بر سازمان های منطقه ای يا بين المللی برخی سازمان های غيردولتی نيز در داخل کشورهای مسلمان فعاليت هايي را جهت حمايت از حقوق زنان انجام داده اند. در مراکش با کاهش استبداد سياسی در دهه1990 برخی از سازمان های غيردولتی توانستند برنامه های آموزشی در مناطق دور دست به ويژه برای دوشيزگان سن مدرسه اجرا کنند(مرينسی[15]، 2000). با آنکه وضعيت آموزشی زنان در کشورهای اسلامی رو به بهبود است اما بايد اين واقعيت را پذيرفت که هنوز بی عدالتی در مورد بانوان در اين کشورها به وفور ديده می شود. هنوز 32 درصد از 40 درصد بی سواد موجود در کشورهای عربی را زنان تشکيل می دهند و حتی در برخی کشورهای اسلامی، حق مشارکت زنان در تصميم گيری های ملی ناديده گرفته شده است.

آموزش الکترونيکی ماوراء تعصبات و اعتقادات خرافی و بی پايه و اساس سير می کند و اين امکان را برای تمام افراد جامعه فراهم می کند که به تحصيل بپردازند. زنان مسلمان با کاربرد ابزارهای آموزش الکترونيکی حتی می توانند بصورت انفرادی در منازل خود به يادگيری بپردازند. هيچ کس نمی تواند مانع رشد آن ها شود، چون در واقع حتی متعصب ترين افراد دليلی برای مبارزه با آموزش الکترونيکی ندارند. البته گاه در برخی از کشورهای اسلامی ديده می شود که وسايل و امکانات مورد نياز جهت آموزش الکترونيکی تجملی محسوب می شوند و به دليل ماليات های سنگين آنقدر گران هستند که کمتر خانواده هايي قادر به دستيابی به آن ها هستند. 

ايجاد فرصت هاي تجاري: از ديگر فرصت های آموزش الکترونيکی می توان به فرصت های تجاری آن برای کشورهای اسلامی اشاره نمود. اين فرصت ها تعداد زيادی کار و همکاری تجاری بين شرکای مختلف در کشورهای اسلامی را سبب شده اند. آموزش الکترونيکی می تواند به ايجاد تعداد زيادی شغل در کشورهای اسلامی کمک کند. ما می توانيم فرصت های تجاری يادگيری الکترونيکی را در موارد زير خلاصه کنيم:

افزودن زيربناهای فناوری اطلاعات و ارتباطات: از آنجاييکه تعداد محدودی از شهروندان در کشورهای اسلامی به اينترنت دسترسی دارند، آن ها  نياز دارند از مراکز عمومی و يا کافي نت های غير دولتی برای دسترسی به شبکه استفاده کنند. سرمايه گذاران در کشورهای اسلامی می توانند يک شبکه ای از اين مراکز را، در سرار کشور و يا در نواحی معينی تأسيس کنند.  اين مراکز، مراکز يادگيری هستند، که مواد آموزش و يادگيری را در عنوان های مختلف در دسترس شهروندان مناطق روستايي قرار می دهند. همچنين آن ها، بعضی خدمات اجتماعی ديگر را برای جامعه فراهم کنند. لازم است طرح های منطقه ای برای ايجاد شاهراه های ارتباطی اجرا شود، چنين پروژه هايي باعث افزايش سرعت مبادله اطلاعات در کشورهای اسلامی خواهد شد ومسير رفت و آمد اطلاعات را بسيار کوتاه خواهد کرد. در حال حاضر اکثر کشورهای اسلامی از شاهراه های ارتباطی موجود در کشورهای اروپايي، امريکا و ژاپن استفاده می کنند که اين امر باعث کاهش سرعت مبادله اطلاعات در اين کشورها شده است. گسترش شاهراه های اطلاعاتی در کشورهای اسلامی باعث استفاده بهتر از پهنای باند محدود و همچنين تقليل هزينه برای ارائه دهندگان خدمات اينترنتی خواهدشد. همکاری بين ارائه دهندگان خدمات اينترنتی و متصديان ارتباطات در کشورهای اسلامی، می تواند يک سنگ بنا برای همکاری بيشتر و به نفع هر دو طرف باشد.

توليد محتوای محلی: بسياری از کشورهای اسلامی داری ميراث فرهنگی غنی هستند. متأسفانه تعداد رسانه هايي که به  توليد و پخش محتوای محلی می پردازند بسيار اندک است. اجرای طرح هايي برای ديجيتالی کردن ميراث فرهنگی کشورهای اسلامی و انتشار آن در سراسر جهان، فرصت تجاری خوبی را برای سازمان ها و موسسات کشورهای اسلامی بوجود آورده است. همچنين آموزش الکترونيکی می تواند برای آموزش فرهنگ و زبان های محلی مشهور بسياری از کشورهای اسلامی به مردم سراسر جهان بکار برده شود و به مردم محلی آموزش دهد که چگونه فرهنگشان را از طريق توليدصنايع دستی (که اين صنايع می تواند برای فروش توسط سايت های تجارت الکترونيکی ارائه شوند) حفظ کنند. محتوای محلی عربی، به بالا بردن سطح آموزش و آگاهی بين شهروندان درباره چالش های موجود(مثل مشکلات محيطی جنگل زدايي و فرسايش و رشد سريع ايدز) و غلبه بر مشکل بی سوادی در کشورهای اسلامی کمک خواهد کرد. آن با ظرفيت های عقلانی شهروندان مرتبط است.

پشتيبانی از ارائه دهندگان خدمات: برای ارائه آموزش الکترونيکی، به سازمان هايي نياز است که خدمات پشتيبانی ارائه کنند. اين خدمات شامل، ترجمه محتوا به زبان انگليسی، فرانسوی و يا هر زبان محلی ديگر و بومی سازی آن مي شود. از آنجا که بخش عمده ای از محتوای دوره های آموزش الکترونيکی در خارج توليد و ارائه می شود. نه تنها آن ها نياز به ترجمه، بلکه همچنين نياز به محلی سازی، در جهت سازوار کردن محتوا با وضعيت جامعه محلی، دارند. بسياری از اين طرح ها نياز به ظرفيت تکنولوژيکی سطح بالايي ندارند. آن ها فقط نيازمند نيروی انسانی با تجربه در حيطه های مختلف هستند. چنين پروژه هايي مثال خوبی برای همکاری منطقه ای و تجارت مشترک در سراسر منطقه مي باشند. ترجمه و محلی سازی می تواند  از طريق کاربرد اينترنت بين طرفين مختلف و کشورهای مختلف انجام شود. اين به حضور مراکز ويژه برای ترجمه و محلی سازی در سراسر کشورهای اسلامی منجر خواهد شد.

ارائه دهندگان پشتيبانی فنی: ارئه خدمات آموزش الکترونيکی، نيازمند پشتيبانی ارائه دهندگان پشتيبانی فنی است. اين می تواند شامل توليد کنندگان وب، نرم افزار، چندرسانه ای ها، طراحان گرافيکی، مديران پايگاه داده، مديران شبکه محلی و شبکه گسترده، متخصصان سيستم های امنيت شبکه و داده، متخصصان و تکنيسين های تعمير و نگهداری، متخصصان و تکنيسين های نصب شبکه و مانند آن باشد. ارائه دهندگان پشتيبانی فنی، شرکت های متوسط و کوچک خواهند بود و بعضی از ايشان خدماتشان را در سراسر منطقه ارائه خواهند کرد. اين سبب همکاری بيشتر بين مالکان تجارت و مؤسسان شرکت ها در کشورها و نواحی مختلف خواهد شد. 

ارائه دهندگان خدمات بازاريابی: ارائه دهندگان خدمات يادگيری الکترونيکی نيازمند پشيتيبانی آژانس های تبليغاتی و بازريابی هستند. اگرچه يادگيری الکترونيکی از طريق شبکه انجام خواهد شد، آن همچنين به زمينه يابی تجاری يا بازاريابی، تحليل داده، استراتژی های بازاريابی و برنامه ريزی، رقابت های تجاری، طراحی جزوه های تبليغاتی، طراحی بسته های فروش و بازاريابی، طراحی رقابت های تبليغاتی در سطح ملی، تدارک فهرست نامه ها، طراحی بسته ها و مواد از راه دور، نظم دهی برای کنفرانس ها و نمايشگاه ها نياز دارد.

معرفی نمونه هايي از آموزش الکترونيکی در کشورهای اسلامی

براي توسعه آموزش الکترونيکی در کشورهای اسلامی پروژه های قابل ملاحظه اي تعريف شده است كه مهمترين آن ها تا سال 2006 به شرح زير مي باشند:

پروژه توسعه دانشگاه مجازی عرب

توسعه دانشگاه مجازی عرب تاحدود زيادی به پروژه ابوعلی سينا مربوط می شود. پروژه ابوعلی سينا از جمله پروژه‌هاي جالبي است كه تاكنون در يونسكو انجام شده، و 15 كشور حاشيه درياي مديترانه در اين پروژه مشاركت مي كنند. اين كشورها با همكاري يكديگر يك ابر دانشگاه مجازي را به وجود آورده اند.  اتحاديه اروپا در حدود 2 هزار ميليون يورو در پروژه ابوعلي سينا سرمايه گذاري كرده است (پروژه ابوعلي سينا، 2002). دانشگاه مجازی عرب[16] يک مؤسسه خصوصی غيرانتفاعی است که عمده سهام تأسيس آن توسط دانشگاه باز بريتانيا تأمين شده است. اين دانشگاه فعاليت خود را در اكتبر2002آغاز نمود. شعبه هاي منطقه اي دانشگاه مجازي عرب بر طبق برنامه ريزي هاي صورت گرفته در كشورهاي عربستان، بحرين، اردن، لبنان، مصر و كويت تأسيس خواهد شد(لاسر و دايركتر[17]، 2006). در دانشگاه مجازي عرب واحدهايي در زمينه مهارت در زبان عربي و انگليسي، مهارت هاي پايه در رياضيات، مهارت هاي استفاده از اينترنت و آموزش برخط، دوره هايي در علوم انساني و علوم اجتماعي و محيط ارائه مي شود. دانشگاه مجازي عرب قصد دارد تنوعي از رسانه هاي آموزشي مدرن و متناسب شامل مواد چاپي، ويديويي، لوح فشرده و پشتيباني هاي مبتني بر اينترنت را توسعه دهد. در مجموع بيشتر پشتيباني هاي آموزشي، بوسيله مراكز يادگيري از طريق شبكه ماهواره اختصاصي، كه يك ميزبان VSAT [18] را در برمي گيرد، فراهم مي شود.

در دانشگاه مجازي عرب تركيبي از مطالعه مستقل و كلاس هاي درسي تحت حمايت معلم به عنوان يك قالب عمومي برنامه ريزي شده است. اين دانشگاه هماهنگ با يونسكو، بر روي ساخت شبكه ارتباطات ماهواره اي كار مي كند. اين شبكه مي‌تواند تمام شعبه هاي دانشگاه را در كشورهاي مختلف عربي به هم پيوند زند. در مجموع شبكه ارتباطات ماهواره اي اين امكان را به وجود مي آورد كه كنفرانس هاي تحت وب بطور همزمان در تمامي شعبه هاي دانشگاه دريافت و در صورت نياز توسط دانشجويان براي مرور مجدد ضبط شود. در دانشگاه مجازي عرب دانشجويان موظف هستند پس از پايان دوره در امتحانات نهايي اين دانشگاه شركت كنند. اين آزمون در همه شعب دانشگاه بطور همزمان و زير نظر اداره سرپرستي دانشگاه در كويت برگزار مي شود. نمره آزمون نهايي حدود 50 درصد نمره دانشجويان را تشكيل خواهد داد و 50 درصد باقيمانده به فعاليت هاي دانشجويان در طول نيمسال تحصيلي، شامل نمرات آزمون هاي كلاسي و تكاليف انجام شده، اختصاص داده مي شود. برنامه آموزشي معلمان قبل از آغاز ترم تحصيلي سازمان داده مي شود(لاسر و دايركتر، 2006).

پروژه توسعه دانشگاه مجازي سوريه

هدف از تأسيس دانشگاه مجازي سوريه[19]، فراهم كردن آموزش مجازي در سطح جهاني براي دانشجويان سوري و عرب در خانه، از طريق ساخت يك محيط برخط يكپارچه است. يك اجتماع مجازي از استادان و متخصصان عرب در سرتاسر جهان به حمايت از دانشجويان اين دانشگاه مي پردازند. تا سال2006، حدود 200 معلم خارجي از ن‍ژاد عرب با اين دانشگاه قرارداد همكاري بسته اند(دانشگاه مجازي سوريه، 2006). تاكنون برنامه هايي در زمينه دروس مقدماتي زبان انگليسي و ارائه يك ديپلم عالي ملي در زمينه كاربرد كامپيوتر و تجارت در اين دانشگاه به اجرا گذاشته شده است. مواد درسي اين دوره ها بطور كامل از مؤسسات آمريكايي و اروپايي خريداري مي شود. دانشگاه مجازي سوريه بسياري از برنامه هاي آموزشي خود را به زبان عربي نيز ارائه كرده و يك پايگاه ارتباطي مناسب (خريداري شده از دانشگاه ايالت اهايو) جهت دسترسي به شبكه آموزش اين دانشگاه ايجاد كرده است. در سال 2006، حدود 700 دانشجو در اين دانشگاه ثبت نام كرده اند(لاسر، 1999). اين دانشجويان پس از اتمام دوره تحصيلي خود از اين دانشگاه گواهي نامه دريافت مي كنند. اين مدرك در سطح ملي مورد تأييد وزارت آموزش عالي سوريه و در سطح بين المللي مورد تأييد دپارتمان آموزشي آمريكا، اروپا و ساير مراكز عالي رتبه بين المللي است.

بحث و نتيجه گيری

آموزش و پرورش از اهداف عاليه اسلام و از اركان مهم توسعه در كشورهاي اسلامي محسوب مي شود. بالا بودن نرخ بي‌سوادي و كم سوادي عامل اصلي بازدارنده در دست يابي به توسعه پايدار كشورهاي اسلامي در دهه هاي اخير بوده است. ناكارآمدي سيستم هاي آموزشي و پايين بودن سطح درآمد ملي از دلايل اصلي اين مسأله مي باشد. كشورهاي اسلامي به توسعه پايدار دست نخواهند يافت مگر چاره اي براي بهبود و كيفيت بخشي به نظام آموزشي آن ها انديشيده شود. آموزش و ياددهي و يادگيري سنتي و كلاس هاي شلوغ و پرجمعيت، معلمان كم تجربه و تعهد، نيمكت هاي شكسته و امكانات باستاني ديگر نمي توانند جوابگوي دانش آموزان مشتاق و هوشمندي باشد كه براي زندگي در عصر دانش و جامعه اطلاعاتي خود را آماده مي سازند.

آموزش الكترونيكي نه يك داروي شفابخش براي نظام آموزش سنتي، بلكه انقلابي متحول كننده است كه مي تواند نظام آموزش سنتي را بكلي دچار تغيير و تحول نمايد و آموزش متفكرانه و خردورزانه را جايگزين آن سازد. اين نظام آموزشي ديگر مبنايي اقتدارگرايانه نخواهد داشت و دانش‌آموزان را به عنوان دانشمنداني كوچك ارزيابي خواهد كرد كه مي توانند خود بيانديشند، انديشه هاي خود را در بوته آزمايش قرار دهند و به اكتشاف و حل مسأله دست يابند.

كشورهاي اسلامي به آموزش الكترونيكي به عنوان راه حلي گره گشا براي بازگشت به جايگاه علمي، فرهنگي و فناورانه خود در روزگاران گذشته مي نگرند. فرهنگ غني اسلامي و هوشمندي و تلاش گري بي مانند مسلمانان بود كه پايه هاي تمدن امروز جهان را بنيان نهاد. كشورهاي اسلامي مي توانند با تكيه بر آن مبناها و با گسترش فرهنگ آزادانديشي، عدالت جويي، قانون گرايي، مهرورزي، كمال جويي و تقوامداري گامي بلند در جهت دستيابي به توسعه و دست يافتن به جايگاه واقعي و درخورشان در بين كشورهاي جهان بردارند. ايجاد و توسعه آموزش الكترونيكي در كشورهاي اسلامي در واقع ترويج استفاده از يك ابزار جديد براي آموزش نيست، بلكه ترويج فرهنگ يادگيري متكي بر خود است. امروز ديگر، خود يادگيري از يك آرمان شعارگونه تبديل به نقطه اي شده است كه دانش آموزان با دستيابي به آن، به متفكراني آزاده بدل خواهند شد كه خارج از محدوديت ها و حصارهاي نظام آموزش سنتي، در درياي بي كران علم و دانش غوطه ور مي شوند و با دستيابي به شبكه هاي اطلاعاتي جهاني به يادگيري دست مي يابند.

آموزش و پرورش از مهمترين ارکان توسعه پايدار و به ويژه توسعه انساني می باشد. مبارزه با بی سوادی و كم سوادي وگسترش سواد و آموزش در کشورهای اسلامی از جمله سياست ها جهت دستيابی به توسعه جامع، پايدار و انساني در چند دهه گذشته مي باشد. توسعه انسانی در کشورهای اسلامی، با توجه به تعداد زياد اين کشورها، پراکندگی جغرافيايي آن ها و ساختارهای جمعيتی متنوعشان، چشم انداز متفاوتي را پيش روي آن ها قرار مي دهد.آموزش در کشورهای اسلامی از آن رو بسيار با اهميت است که اين کشورها 5/1 ميليارد نفر جمعيت، يعنی بيش از 20 درصد جمعيت جهان را به خود اختصاص داده اند. نداشتن توجه لازم وکافی به وضعيت آموزش و سوادآموزی در کشورهای اسلامی می تواند اين کشورها را از پيشبرد اهداف متعالی اسلامی و دستيابي به توسعه پايدار باز دارد. کشورهای مسلمان پيش از هر چيز بايد با بهره برداری بهينه از منابع و فرصت ها به بهبود کمی و کيفی ابعاد زندگی شهروندانشان بپردازند؛ اين امر جز در سايه توسعه آموزش در اين کشورها امکان پذير نخواهد بود.

نرخ رشد بالا از ويژگی های جمعيتی کشورهای اسلامی است. ميانگين رشد سالانه جمعيت برای سال 2000 تا 2010، 5/1 درصد برای کشورهای درحال توسعه و 5/2 تا 3 درصد برای کشورهای اسلامی، تخمين زده شده است. آموزش الکترونيکی امکان بهره مندی همه شهروندان کشورهای اسلامی را از آموزش فراهم مي سازد. برای دستيابی به آموزش الکترونيکی کافی است که امکانات زيربنايي لازم در شهرها و روستاهای کشورهای اسلامی فراهم شود. ارائه دوره های آموزشی در شبکه های اينترنتی، تلويزيونی، راديويي و سيار، اين امکان را فراهم می آورد که ميليون ها نفر بدون محدوديت زمانی و مکانی و همچنين با صرف حداقل هزينه به يادگيری بپردازند و در جهت توسعه مهارت های خود گام بردارند. شبکه های آموزش الکترونيکی، برخلاف کلاس های درسی سنتی قادرهستند در يک زمان به ميليون ها نفر مخاطب خدمات ارائه کنند و همين مسأله باعث می شود که مشکلات جمعيتی در سيستم آموزشی کشورهای اسلامی تا حدود زيادی مرتفع شود.

بيش از نيمی از جمعيت کشورهای اسلامی بی سواد و يا کم سواد هستند. در بيشتر کشورهای اسلامی نرخ باسوادی بزرگسالان پايين تر از ميانگين جهانی می باشد. امروزه کشورهای اسلامی با 900 ميليون بزرگسال بی سواد و کم سواد و بيش از 130 ميليون کودک بازمانده از تحصيل مواجه اند. آموزش الکترونيکی يکی از فرصت های نوين برای گسترش سواد در اين كشورها می باشد. با استفاده از انواع فناوری های نوين در آموزش الکترونيکی از جمله ويديو کنفرانس، گپ صوتی و گفتگوی تصويری می توان شرايط يادگيری را برای افراد بی سواد و كم سوادکه حتی مهارت های اوليه (R3) را نيز ندارند فراهم نمود و با ايجاد و تقويت مهارت های شهروندان در قرن 21 گامی بلند در جهت زدودن بی سوادی و کم سوادی در جوامع اسلامی برداشت. آموزش الکترونيکی می تواند کاميابی های مختلفی را برای کشورهای اسلامی به ارمغان آورد. از طريق آموزش الکترونيکی می توان افکار و عقايد اسلامی را در بين مردم ديگر کشورها ترويج نمود. اين آموزش، با نشر افکار اسلامی و آموزش مبانی آن، زمينه را برای آگاه سازی جهانی، از اهداف عاليه دين مبين اسلام مهيا مي سازد.  با گسترش آموزش الکترونيکی در سطح شهرها و روستاها در کشورهای اسلامی و امکان بهره مندی از انواع آموزش از طريق رايانه، اينترنت و ساير وسايل ارتباطی، مهاجرت های آموزشی به شهرهای بزرگ و حتی کشورهای خارجی به حداقل خود خواهد رسيد. از مزيت هاي آموزش الکترونيکی فراهم سازی محيط های يادگيری انعطاف پذير است. در آموزش الکترونيکی، ترکيبی از اطلاعات به آسانی، سريع و ارزان از طريق تار جهان گستر و شبکه رايانه ها در دسترس مي باشد.

با آنکه وضعيت آموزشی زنان در کشورهای اسلامی رو به بهبود است اما بايد اين واقعيت را پذيرفت که هنوز بی عدالتی در مورد بانوان در اين کشورها به وفور ديده می شود. هنوز 32 درصد از 40 درصد بی سواد موجود در کشورهای عربی را زنان تشکيل می دهند و حتی در برخی کشورهای اسلامی، حق مشارکت زنان در تصميم گيری های ملی ناديده گرفته شده است. آموزش الکترونيکی وراي تعصبات و اعتقادات خرافی و بی پايه و اساس سير می کند و اين امکان را برای تمام افراد جامعه فراهم می آورد که به تحصيل بپردازند. زنان مسلمان با کاربرد ابزارهای آموزش الکترونيکی حتی می توانند بصورت انفرادی در منازل خود به يادگيری بپردازند.

آموزش الکترونيکی در کشورهای اسلامی تا سال 2006 گام هاي بلندي، با تعريف پروژه های توسعه دانشگاه مجازي عرب، دانشگاه مجازي سوريه و دانشگاه بين المللي ايران برداشته است. كشورهاي اسلامي در ابتداي راه آموزش الكترونيكي، به عنوان راهي ميمون و مبارك، در دستيابي به توسعه پايدار و همه جانبه انساني، و برون رفت از عقب ماندگي ها، نابرابري ها و تبعيض ها قرار دارند و مي توانند اين آموزش را به فرصتي طلايي تبديل نمايند.

 منابع و مأخذ

احمديان، محمد علي .(1383). ويژگي هاي جغرافيايي كشورهاي اسلامي، مشهد: دانشگاه فردوسي مشهد.

سازمان كنفرانس اسلامي.(1373). مباحث كشورها و سازمان هاي بين المللي، تهران: دفتر مطالعات امور خارجه.

جمعه پور، محمود .(1381). دستيابي به توسعه پايدار انساني بر محور گردشگري، مجموعه مقالات سمينار جغرافيا بستري براي گفتگوي تمدن ها، مشهد: دانشگاه فردوسي مشهد و مر كز بين المللي گفتگوي تمدن ها، ص93.

كومز، فليپ .(1353). برنامه ريزي آموزشي چيست، ترجمه محمد برهان منش، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

منشي زاده، رحمت الله .(1378). جهان اسلام و تحولات ساختاري، تهران: نشر مسعي.

ياسوري، مجيد.(1384) توسعه انساني در كشورهاي اسلامي، ماهنامه اطلاعات سياسي-اقتصادي، شماره 220-219، صص205-203.

Abdelraheem, A.Y.(2006). The implementation of e-learning in the Arab Universities: Challenges and opportunities. Paper to be presented at DLI 2006, Tokyo, Japan.

Abu Shuqqah, Abdul Halim mohammd Ahmad.(1995). Liberation of Women at the Epoch of the massage, 4^th ed.,Dar al Qalam, Kuwait and Cairo.

Antoni, S. (2003).The Virtual University. UNESCO Publications, New York.

Arab Advisors Group .(2002). Internet users in the Arab world, Available to: www. Arab Advisors Group.com

Arab Human Development Report.(2002).Creating Opportunities for Future Generations. UNDP, p6.

Arab Human Development Report .(2003).Building a Knowledge Society. UNDP,p 54.

Avicenna Project .(2002). Avicenna Virtual Campus, Available to www.avicenna.unesco.org

ISESCO .(2000). Strategy for the Development of Science and Technology in Islamic Countries, Islamic Educational, Scientific and Cultural Organization, Available to http://www.isesco.org

Kahf, Monzer.(2002). Sustainable Development in The Muslim Countries, Available to: http://monzer.kahf.com/papers.html

Laaser, W. Direktor, A.(2006). Virtual Universities for African and Arab Countries. Turkish Online Journal of Distance Education-TOJDE, July 2006,Vol.7 Num: 4.

Mernissi, Fatemat .(2000). Debrrouille, Interview, Field visits Association Ait Iktel du development, word Bank.

Monajemi, A., Ahmadi, A.(2001). Computer Aided Learning and the Islamic World, 8th Iranian Students Seminar in Europe (ISS-2001), UMIST, Manchester, the UK.

Syrian Virtual University.(2006). virtual education for Syrian and Arab students, Available to http://www.svuonline.com.

TADET .(2002). The Virtual University of Iranian Expatriates(International University of Iran), Available to: www.iranu.com 

UNDP.(2002). Human Development Report, New York: Oxford University Press.

UNDP.(2005). Human Development Report, New York: UNDP.

UNDP.(2006). Human Development Report, New York: UNDP.

UNESCO.(1998). Beirut Declaration of the Arab Regional Conference on Higher  Education, p.44.

Word, Bank.(2001). Engendering Development, Through Gender Equality in Rights, Resource and Voice.