سواد زنان یکی از شاخص‌های توسعه اجتماعی است

اهتمام و توجه لازم به امر آموزش، اولین و اساسی‌ترین گام توسعه محسوب می‌شود و غفلت از آن سنگین‌ترین خسارات را به ساختار اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشور وارد خواهد آورد. در این میان متغیر سواد زنان یکی از شاخص‌های مهم در توسعه اجتماعی به حساب می‌آید و بر عرصه‌های مختلف آموزش سلامت و بهداشت همگانی و افزایش سطح مشارکت فرهنگی، اجتماعی زنان تأثیر چشم‌گیری داشته است. افزایش نرخ حضور زنان در مراکز علمی و دانشگاهی، نشان از اشتیاق و استعداد آنها در کسب عرصه‌های فهم و دانش و تولید علم دارد.

تشکیل نهضت سواد آموزی؛ فرصتی برای سوادآموزی زنان

تلاش برای کسب علم و رفع نابرابری‌های جنسی در تحصیل علم یکی از مهمترین اقداماتی است که پس از انقلاب اسلامی توجه بیشتری به آن شد. به گزارش دخت ایران پس از پیروزی انقلاب طی فرمانی، امام خمینی (ره) موضوع بسیج سوادآموزی را مطرح نمودند و سازمان نهضت سوادآموزی با هدف با سواد کردن بی‌سوادان کشور در دی ماه ۱۳۵۸ تشکیل شد. در آن زمان فرصت برای تحصیل مردان بیشتر از زنان مهیا بود و مسئولین باید بستری را فراهم می‌کردند تا زنان نیز بتوانند در کنار سایر فعالیت‌های روزانه به کسب علم بپردازند.

افراد بی‌سواد جامعه به ویژه زنان نیز که در دوران شاه نتوانسته بودند باسواد شوند، بعد از انقلاب در کلاس‌های سوادآموزی حاضر شدند که البته این امر نیز به آسانی رخ نداد، زیرا همچنان برخی از خانواده‌ها از فرستادن دختران و زنان خود در کلاس‌های سوادآموزی و حتی مدارس امتناع می‌کردند و برخی زنان دیگر رغبتی برای سوادآموزی نداشتند و خانه‌داری و تربیت بچه را بهانه‌ای برای عدم شرکت در این کلاس‌ها قرار می دادند.

بررسی عملکرد نهضت سوادآموزی در کاهش بی‌سوادی

از دی ماه ۵۸ تا سال ۶۰ نخستین اساسنامه نهضت توسط شورای انقلاب فرهنگی تصویب شد. طبق این اساسنامه پیش‌بینی شده بود که حداکثر تا سه سال آینده یعنی تا سال ۱۳۶۳ میزان باسوادی از مرز ۹۰ درصد بالاتر برود که این مسئله نیز به دلیل نداشتن یک تشکیلات و برنامه‌ریزی صحیح، نبود یک سیستم هماهنگ، نظارت و کنترل کننده، عدم تدوین کتب مورد نیاز با توجه به شرایط انقلاب، عدم همکاری با دیگر ارگان‌ها و نهادهای انقلابی تحقق نیافت.

در سال ۶۱ طرح‌های مختلفی برای باسواد کردن افراد بازمانده از تحصیل ارائه شد. از جمله طرح ضربتی، طرح سوادآموزی نیروهای مسلح، طرح مدارس که مدیران و معلمان در هر مدرسه موظف شدند با همکاری انجمن اولیاء و مربیان کلاسی را تشکیل و اولیای بی‌سواد دانش‌آموزان را تحت پوشش قرار دهند، طرح مساجد هم طرح دیگری بود که چند نفر از باسوادان هر مسجد اقدام به تشکیل کلاس می‌کردند و آموزش زنان و مردان بی‌سواد را برعهده می‌گرفتند، طرح سوادآموزی در زندان‌ها، طرح آموزش فرد به فرد که از جمله طرح‌هایی است که همچنان مورد استفاده سازمان نهضت سوادآموزی قرار می‌گیرد.

در کنار تمامی این طرح‌ها، طرح‌های دیگری نیز مطرح شده که نهضت در سال‌های اخیر اقدام به اجرایی کردن آنها کرده است؛ مثل طرح عشایر، سرباز معلم و کودکان واجب التعلیم. ناگفته نماند که در سه دهه گذشته طرح‌هایی با نام‌های گوناگون در دستورکار قرار گرفته که اغلب شاهدی بر ناکامی طرح‌های قبلی هستند، چراکه این طرح‌ها لااقل در قیاس با هدف‌هایی که برای آنها تعریف شده، از جمله به صفر رساندن بی‌سوادان بین ۱۰ تا ۲۹ سال، ناموفق بوده‌اند.

تصویب اساسنامه جدید نهضت سوادآموزی

در هر حال بعد از به اجرا درآوردن طرح‌های گوناگون، مرحله بعدی فعالیت نهضت سوادآموزی با تصویب اساسنامه جدید آغاز شد. در این مرحله نهضت از جهت سازمانی، وابسته به آموزش و پرورش شد. به گزارش دخت ایران ۲۱  آذر ۱۳۸۵ شورای عالی انقلاب فرهنگی به منظور تحقق باسوادی کامل در کشور از طریق اجرای برنامه راهبردی سوادآموزی، سیاست‌های سوادآموزی را تصویب نمود و این در حالی بود که در فاصله سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۸۵ بیش از ۸۴ درصد بی‌سوادان کشورمان باسواد شده بودند.

در هر حال به موجب این قانون وزارت آموزش و پرورش موظف شد با هدف جلوگیری از افزایش بی‌سوادی؛ از طریق جذب کودکان ۶ ساله و پوشش تمام کسانی که لازم‌التعلیم هستند انعطاف و نوآوری‌های لازم در روش‌ها، ضوابط آموزشی، روندها و رویه‌های اداری را صورت دهد و برحسب ضرورت در مناطق روستایی کم‌جمعیت و عشایری که تشکیل کلاس کمتر از حدنصاب مقرون به صرفه نیست، از شیوه خرید خدمات آموزشی از اشخاص حقیقی و حقوقی واجد شرایط، بهره گیرد.

در این قانون آمده باید نهضت با اجرای برنامه راهبردی سوادآموزی تا پایان برنامه چهارم توسعه باسوادی کامل گروه سنی ۲۹ـ۱۰ سال و تا پایان برنامه پنج ساله پنجم توسعه، باسوادی کامل گروه ۴۹ـ۱۰ سال را محقق سازد و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور موظف است برای اجرای این مصوبه، همه ساله اعتبارات لازم را برای انسداد ورودی بی‌سواد و توسعه برنامه آموزش برای همه و اجرای برنامه راهبردی سوادآموزی در قوانین بودجه سالیانه اعمال نماید.

آموزش سوادآموزی به بیش از ۳۵ میلیون نفر طی ۳۳ سال گذشته

اکنون با گذشت ۳۳ سال از تأسیس سازمان نهضت سوادآموزی، میلیون‌ها نفر تحت آموزش سوادآموزی قرار گرفتند که این امر موجبات برابر شدن تعداد بی‌سوادان در شهر و روستا و ایجاد تعادل میان مردان و زنان بی‌سواد را فراهم کرده است. به گونه‌ای که اختلاف سواد میان مناطق شهری و روستایی که در سال ۵۵ بیش از ۳۴ درصد بوده در سال ۸۹ به هفت درصد رسیده است. آمار و ارقام باسوادی در روستا‌ها نشان از تحول چشمگیرتری در امر مبارزه با بی‌سوادی دارد. قبل از انقلاب ۸۳ درصد زنان روستایی بی‌سواد بوده‌اند، ولی بعد از انقلاب و در سال ۱۳۷۵ این آمار به ۳۸ درصد کاهش پیدا کرده است. یعنی درصد رشد باسوادی زنان جوان شهری در فاصله سال های ۶۵ تا ۷۵ حدود ۱۵ درصد و در مورد زنان جوان روستایی حدود ۳۷ درصد بوده است.

علاوه بر آن پس از انقلاب، میزان رشد باسوادی در زنان بیش تر و فاصله و شکاف بین تعداد مردان باسواد و زنان باسواد کمتر شده است. به طور مثال، در سال ۱۳۵۵ آمار مردان با سواد کل کشور حدود ۵۹ درصد و آمار زنان با سواد کل کشور حدود ۳۵ درصد بوده است، یعنی آمار مردان با سواد کل کشور ۲۴ درصد از زنان با سواد کل کشور بیشتر بوده است، اما در سال ۱۳۷۵ مشاهده می‌شود که آمار مردان باسواد کل کشور حدود ۸۴ درصد و آمار زنان باسواد کل کشور حدود ۷۴ درصد بوده یعنی اختلاف آنها از ۲۵ درصد به ۱۰ درصد و همچنین این اختلاف در مورد زنان و مردان باسواد شهری از ۱۹ درصد در سال ۱۳۵۵ به ۸ درصد در سال ۱۳۷۵ کاهش یافته است و این روند به نحوی ادامه یافته است که طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ زنان حتی در کسب مدارج بالای علمی از مردان پیشی گرفته‌اند.

به گفته علی باقرزاده، رئیس سازمان نهضت سوادآموزی، طی ۳۳ سال گذشته بیش از ۳۵ میلیون نفر تحت پوشش سوادآموزی قرار گرفته‌اند و از این تعداد ۱۱ میلیون نفر دوره مقدماتی (اول ابتدایی) را گذرانده‌اند و هفت میلیون نفر نیز وارد دوره تکمیلی پایان سوم ابتدایی شده‌اند و حدود سه میلیون نفر دوره پایانی (چهارم ابتدایی) را گذرانده‌اند. دو میلیون نفر نیز تاکنون موفق به اخذ مدرک پنجم ابتدایی شده‌اند.
سه میلیون و ۴۵۶ هزار نفر در گروه سنی ۱۰ تا ۴۹ سال بی‌سواد هستند.

براساس آخرین آمار ارائه شده از سوی مرکز آمار در سال گذشته، ۹ میلیون و ۷۱۹ هزار نفر خود را بی‌سواد معرفی کرده‌اند که از این تعداد سه میلیون و ۴۵۶ هزار نفر در گروه سنی ۱۰ تا ۴۹ سال قرار داشته‌اند. براساس بیش از ۹ میلیون بی‌سوادی که طبق آمار جمع‌آوری شده وجود دارند ۶۲ درصد بیش از ۵۰ سال، ۳۸ درصد در گروه سنی شش تا ۴۹ سال، ۲۵ درصد در گروه سنی ۳۰ تا ۴۹، ۱۲ درصد در گروه سنی شش تا ۲۹ سال، پنج درصد گروه سنی شش تا ۱۹ سال و دو درصد در گروه سنی شش تا ۹ سال قرار داشته‌اند.

هم‌اکنون تعداد افراد بی‌سواد در گروه سنی ۴۹ تا ۱۰ ساله سه میلیون و ۴۵۶ هزار نفر است که از این تعداد یک میلیون و ۶۰۱ هزار و ۴۳۹ نفر مربوط به جمعیت شهری و مابقی روستایی است. از مجموع این افراد در این گروه سنی، ۲ میلیون و ۲۲۵ هزار و ۳۲۶ نفر زن و مابقی مرد هستند که بیشترین گروه بی‌سوادی در کشور مربوط به زنان روستایی است. تعداد افراد باسواد در گروه سنی یاد شده نیز ۴۷ میلیون و ۸ هزار و ۱۹۲ نفر است که از این تعداد ۲۴ میلیون و ۱۸۱ هزار و ۶۳۱ نفر مرد و مابقی زن هستند.

سمنان و سیستان و بلوچستان بیشترین و کمترین درصد باسوادی زنان

بیشترین میزان بی‌سوادی در استان‌های حاشیه‌ای مانند سیستان و بلوچستان،‌ آذربایجان غربی و خوزستان وجود دارد. آمار بیشترین و کمترین باسوادی و بی‌سوادی در بین استان‌های کشور حاکی از آن است که استان سمنان با ۹۵.۱% با سوادی زنان و سیستان و بلوچستان با ۶۵.۱% ، بیشترین و کمترین درصد باسوادی زنان در بین استان‌ها را شامل می‌شوند.

استان کرمان در سال ۹۱ رتبه دوم کشوری را در بحث بی‌سوادی کسب کرد. در استان کرمان حداکثر هشت درصد افراد بی‌سواد هستند. در استان خوزستان نیز تنها ۱۰ درصد از جمعیت از نعمت سواد خواندن و نوشتن بی‌بهره‌اند. وضعیت استان زنجان نیز در امر سوادآموزی بالاتر از میانگین کشوری است و در سطح این استان ده هزار بی‌سواد وجود دارد.

همکاری مؤثر مرکز امور زنان با نهضت سوادآموزی

چندی پیش مرکز امور زنان و خانواده ریاست جمهوری با همکاری سازمان نهضت سوادآموزی، تصمیماتی درخصوص ریشه کنی بی‌سوادی زنان گرفت و مقرر شد که همه دستگاه‌‌ها برای ریشه‌کن کردن بی‌سوادی اقدام کنند و با سوادآموزی همکاری همه جانبه داشته باشند. در این جهت با مسئولان سازمان بهزیستی، کمیته امداد امام خمینی (ره) و بسیج هماهنگی‌‌های لازم انجام و ظرفیت‌‌ها شناسایی شوند.
در این راستا مرکز امور زنان تفاهم‌نامه مشترکی را در ۶ ماده با سازمان نهضت سوادآموزی به امضاء رسانید تا براساس آن برای ریشه‌کنی بی‌سوادی در میان زنان تلاش کند.

جمیله مهدوی‌نیا، مشاور رئیس سازمان نهضت سوادآموزی و مشاور امور زنان این سازمان در گفتگو با خبرنگار دخت ایران درخصوص این تفاهم‌نامه اظهار داشت: در سال ۹۱ تفاهم‌نامه‌های مختلفی با سازمان‌ها، نهادها و وزارتخانه‌ها امضاء شد که از جمله آنها تفاهم‌نامه با مرکز امور زنان و خانواده بود. با توجه به آنکه مرکز امور زنان و خانواده متولی امور آموزشی و رسیدگی به مسائل زنان است، این تفاهم‌نامه در راستای توسعه آموزش زنان در سطح کشور و جلوگیری از بی‌سوادی و کم‌سوادی زنان امضاء گردید.

مشاور امور زنان سازمان نهضت سوادآموزی در ادامه خاطر نشان کرد: «مرکز امور زنان و خانواده با مراکز و سازمان‌های مختلفی از جمله مرکز آمار، ثبت احوال، بهزیستی، کمیته امداد در ارتباط است و از آنها آمار و اطلاعات مربوط به زنان بی‌سواد و کم‌سواد را دریافت می‌کند. این نهادها در جهت ریشه‌کنی بی‌سوادی همکاری‌های لازم را با مرکز امور زنان انجام می‌دهند.»

وی در ادامه گفت: «با توجه به آنکه قشر عظیمی از افراد جامعه کم‌سواد هستند و درصد بسیاری از آنان زنان و دختران هستند، براساس این تفاهم‌نامه مرکز امور زنان متعهد شده است که با همکاری سازمان آمار ایران، آمار مربوط به دختران و زنان بازمانده از تحصیل و نیز زنان بی‌سواد و کم‌سواد را در اختیار سازمان نهضت سوادآموزی قرار دهد. اجرای طرح رحمت در مناطق محروم استان‌ها، دادن بسته‌های آموزشی تولید محتوا و آموزش غیرمستقیم زنان بی‌سواد از دیگر اقدامات مرکز امور زنان است.»

وی افزود: «این تفاهم‌نامه در دی ماه سال ۹۱ منعقد شد و از آن زمان تا کنون مرکز امور زنان جلسات و نشست‌های متعددی با نمایندگان زنان سازمان‌های مختلف برگزار کرده است. در این جلسات مشاورین امور زنان و خانواده در سطح استان‌ها که مشاوران استانداری‌ها و فرمانداری‌ها هستند نیز شرکت می‌کنند و با در اختیار گذاشتن مباحث مطرح شده در این جلسات به فرمانداری استان‌ها به صورت آگاهانه با مسأله بی‌سوادی و کم‌سوادی زنان برخورد کرده و به روشنگری افراد جامعه می‌پردازند. این سازمان با همکاری بازوان اجرایی خود در دستگاه‌ها و استان‌ها تمام اهتمام خود در بحث ریشه‌کنی بی‌سوادی در میان جامعه زنان به کار گرفته است.»

کارگروه ویژه ریشه کنی بی‌سوادی زنان

براساس مصوبه ۵۹۵ شورای عالی انقلاب فرهنگی و برنامه پنجم توسعه، لازم است تا پایان این برنامه، بی‌سوادی ایرانیان ۱۰ تا ۴۹ ساله ریشه‌کن شود. مرکز امور زنان و خانواده ریاست جمهوری در این راستا با همکاری دستگاه‌های دیگر اقدامات لازم را در جهت ریشه‌کنی بی‌سوادی زنان انجام داده است و جلساتی را با سازمان نهضت سوادآموزی برگزار کرده و کارگروهی برای پیگیری و اقدام عملی در این زمینه تشکیل داده است. در این کارگروه نمایندگانی از کمیته امداد امام خمینی (ره)، مرکز امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، وزارت کشور و سازمان نهضت سوادآموزی حضور دارند.

مهدوی‌نیا نیز درخصوص این کارگروه بیان داشت: «جلسات مربوط به این کارگروه به صورت ماهانه برگزار می‌شود. در این جلسات معاون سیاسی امور زنان، مدیرکل بخش زنان و خانواده، مدیرکل برنامه‌ریزی و مشارکت نهضت سوادآموزی و رئیس این سازمان حضور دارند.» وی افزود: «این کارگروه در راستای تغییر و تولید محتواهای آموزشی در جهت توانمندی زنان تحت پوشش نهضت سوادآموزی برگزار می‌شود. عمده‌ترین کار این کارگروه شناسایی و جذب زنان بی‌سواد و کم‌سواد است. آخرین نشست این کارگروه نیز ۲۷ مرداد ماه برگزار شد. مرکز امور زنان تاکنون همکاری‌های بسیار خوبی با سازمان نهضت سوادآموزی داشته است.»

ضرورت سوادآموزی زنان

توجه به آموزش زنان و دختران بی‌سواد و کم‌سواد جامعه، نقش اساسی در تحکیم بنیاد خانواده، آموزش فرزندان، برخوداری از عدالت اجتماعی و حضور مؤثر زنان در تمام عرصه‌ها دارد. زنان به عنوان نیمی از اعضای فعال جامعه انسانى، در قضایاى اجتماعى، اقتصادى، سیاسى و خانوادگى نقش بارز دارند و در سمت و سو دهى و جهت‌بخشى این موارد و پدیده‌ها اثرگذار هستند و مشخص است که با دانش بودن این قشر چقدر در جهت بهترسازى و جریان یابى مطلوب و سازنده این قضایا تأثیرگذار است و بى‌سوادى و ناآگاهى به چه اندازه بر کندى و نادرستى این پدیده‌ها نقش داشته و اثرمنفى در رشد و سیر مطلوب آنها به جاى مى‌گذارد.

زنان ستون خانواده هستند و بى‌سوادى آنها تأثیرات منفى در روند آسایش و امنیت و نظم خانواده و تربیت اطفال و سوق‌دهى آنها در پیمودن شاهراه‌هاى علم و دانش، تربیت و تعلیم بر جاى مى‌گذارد. تجربه نشان داده است که مادران تعلیم یافته و باسواد می‌توانند افراد تحصیل‌کرده، مفید و سودمند به جامعه تقدیم کنند و چراغ علم و دانش را در خانه خود پرفروغ نگه دارند که این امر، اثرات و پیامدهای مثبت و سازنده در رشد و پیشرفت جامعه بشرى بر جاى خواهد گذاشت. اما مادران بى‌سواد، چون جایگاه و مقام ارزشى علم و تحصیل را نمى‌دانند، معمولاً به تربیت و هدایت فرزندان خود توجهی نمى‌کنند و از سوى دیگر، علاقمند نیستند که فرزندان‌شان به تحصیل بپردازند. از این رهگذر ممکن است خانواده و جامعه در معرض آسیب‌پذیرى قرار گیرند.

بسیج همگانی مسئولین در جهت ریشه‌کنی بی‌سوادی

برنامه‌ریزی برای ریشه‌کنی بی‌سوادی در گروه سنی ۱۰ تا ۴۹ سال تا پایان برنامه پنجم سال ۹۴ باید در اولویت قرار گیرد. با توجه به آنکه تا پایان برنامه پنجم توسعه مرز بی‌سوادی کشور باید به صفر برسد، بنابراین لازم است طی دو سال آینده روند سوادآموزی شتاب جدی‌تری به خود گیرد. ریشه‌کن کردن سواد در جامعه بستگی به میزان اراده مسئولین و یادگیرندگان دارد. مسئولین باید اراده مصمم داشته باشند و افراد بی‌سواد را موظف به شرکت در کلاس‌های سوادآموزی کنند. آموزش‌گیرندگان نیز باید موظف شوند بی‌سوادی را به عنوان یک پدیده مهم نگریسته و از طرح سوادآموزی استقبال کنند.

ریشه‌کنی بی‎سوادی زمانی اتفاق می‎افتد که همه با یک بسیج همگانی به دنبال آن باشند. اگر همه در برابر این موضوع احساس مسئولیت کنند، ریشه‎کنی بی‌‌سوادی اتفاق می‎افتد. آموزش و پرورش به ویژه مدیران مدارس در جهت ریشه‌کنی بی‌سوادی نقش بسیار مهمی بر عهده دارد. مدیران مدارس باید ثبت اطلاعات دقیق اولیا دانش آموزان را انجام دهند و لیست اسامی و مشخصات بیسواد زیر ۵۰ سال را به واحد سوادآموزی تحویل دهند و پیگیر ثبت نام و آموزش آنها باشند.

  سحر قدوسی